Images Ο εχθρικός – επιθετικός μαθητής

Δρ. Ζαφειριάδης Κ.

1. Πώς συμπεριφέρεται ο εχθρικός – επιθετικός μαθητής;

Τα χαρακτηριστικά της συμπεριφοράς των επιθετικών – επιθετικών μαθητών χωρίζονται σε τρεις κατηγορίες:

1. Λεκτική επιθετικότητα
2. Σωματική επιθετικότητα
3. Βανδαλισμός

Χαρακτηριστικό τους είναι πώς γίνονται, για να βλάψουν, με στόχο την εκδίκηση ή την αντεκδίκηση.

Αναλυτικά, στην περίπτωση της λεκτικής επιθετικότητας ο μαθητής είναι προκλητικός, διαφωνεί συνεχώς, μειώνει τους άλλους, βρίζει, εκδηλώνει αυταρχική συμπεριφορά, σαρκάζει ή ενοχλεί. Στην περίπτωση της σωματικής επιθετικότητας ο μαθητής κλωτσά τους συμμαθητές του, χτυπά, παλεύει, φτύνει, εκτοξεύει αντικείμενα, για να χτυπήσει τους άλλους, δαγκώνει. Στην περίπτωση του βανδαλισμού ο μαθητής όχι μόνο προκαλεί ζημιές ή καταστρέφει αντικείμενα, αλλά και κλέβει.

2. Γιατί, όμως, οι μαθητές συμπεριφέρονται μ’ αυτόν τον τρόπο;

Πολλές απόψεις έχουν διατυπωθεί για τα αίτια που υποδαυλίζουν την εχθρική – επιθετική συμπεριφορά. Αναλυτικά:

• Διαμόρφωση συμπεριφοράς: Τα παιδιά παρατηρούν και μιμούνται την επιθετική συμπεριφορά των γονέων (φωνές, βρισιές, μαλώματα), των δασκάλων, των συνομηλίκων, αλλά και τις σκηνές βίας που προβάλλονται στα μέσα μαζικής ενημέρωσης.
• Ενίσχυση από συμμαθητές: Στις περιπτώσεις των συμμαθητών, όταν οι μαθητές παλεύουν ή παίζουν ξύλο, ενώ τριγύρω οι άλλοι ζητωκραυγάζουν, τότε όσοι συμμετέχουν τονώνονται και η επιθετική συμπεριφορά ενισχύεται.
• Μειωμένες κοινωνικές δεξιότητες: Μαθητές που έχουν μειωμένες κοινωνικές δεξιότητες χρησιμοποιούν πιο συχνά την επιθετικότητα, γιατί δυσκολεύονται να μεταχειριστούν άλλους τρόπους, για να επιλύσουν τις συγκρούσεις.
• Χαμηλή αυτοεκτίμηση: Ο εχθρικός – επιθετικός μαθητής αντιδρά με θυμό. Αυτό αντανακλά την πενιχρή αυτοεικόνα, καθώς και την πεποίθηση της αποτυχίας, που τον οδηγεί στην αδυναμία να δείξει φροντίδα και αγάπη για τους άλλους, αλλά και την εντύπωση πως δεν αξίζει τίποτε. Παράλληλα, θεωρούν  ότι δεν πρέπει να εκδηλώνουν επιθετικότητα και οργή, με αποτέλεσμα να αισθάνονται απογοήτευση. Επίσης, η συμπεριφορά τους πυροδοτεί την αντίδραση των άλλων, που δεν ενστερνίζονται την επιθετικότητα, με αποτέλεσμα να τους απορρίπτουν, γεγονός που πλήττει ακόμη περισσότερο τη χαμηλή αυτοεκτίμηση.

3. Γιατί, όμως, γιγαντώνεται η σύγκρουση του επιθετικού μαθητή με τον εκπαιδευτικό;

Όπως είπαμε, η απογοήτευση και η χαμηλή αυτοεκτίμηση υποδαυλίζει την επιθετική συμπεριφορά των μαθητών, που αντιδρούν με σωματική ή λεκτική επιθετικότητα αλλά και με βανδαλισμούς. Βέβαια, στην περίπτωση αυτή ο μαθητής κερδίζει την αρνητική προσοχή των συμμαθητών του και του εκπαιδευτικού. Από την πλευρά του ο εκπαιδευτικός, καθώς αμφισβητείται η παιδαγωγική κυριαρχία και δέχεται την επιθετικότητα, αντιδρά ενστικτωδώς επιπλήττοντας το μαθητή για τη συμπεριφορά του και του ζητά να σταματήσει επιστρατεύοντας τις απειλές, όπως «τι θα γίνει; Θα σταματήσει επιτέλους;» ή «αν δε σταματήσεις επιτέλους να ενοχλείς, θα….». Οι απειλές, όμως, και φωνές δε φαίνεται να έχουν αποτέλεσμα, αφού ο μαθητής, όταν γίνει το επίκεντρο της προσοχής, αμύνεται και συχνά χάνει τον έλεγχο, καθώς προσποιείται το θύμα, επιστρατεύει το επιχείρημα «πάντα σ’ εμένα κάνετε παρατηρήσεις; Δεν έκανα τίποτε» ή «μόνο εγώ μιλούσα; Γιατί εμένα; Τι σας έκανα;». Στο σημείο αυτό είναι αναμενόμενο το αποτέλεσμα ο εκπαιδευτικός, μια και το μάθημα διακόπτεται, ενώ αμφισβητούνται οι παρατηρήσεις του, να συγχυστεί και χάνοντας τον έλεγχο να επιδιώκει αποδείξει πώς μπορεί να παγιώσει την τάξη στη σχολική αίθουσα. Με τη συμπεριφορά του, όμως, ο μαθητής πέτυχε να μας οδηγήσει στο σημείο, εκτός από το θυμό, να αντιδρούμε σπασμωδικά με απειλές και φωνές. Ωστόσο, η υπάρχει το ενδεχόμενο η σύγκρουση να εκτροχιαστεί, αν ο μαθητής συνεχίσει, καθώς τον απειλήσαμε ότι «αν δε συμμορφωθεί, θα ….», να φέρεται επιθετικά χωρίς να συμμορφώνεται. Τότε, καταληκτικά ο εκπαιδευτικός οδηγείται σε αδιέξοδο και οριοθετεί τη συμπεριφορά απομακρύνοντας το μαθητή από την τάξη. Βέβαια, η αποβολή ενισχύει την πεποίθηση του μαθητή πως είναι το θύμα που ο εκπαιδευτικός το τιμωρεί μεροληπτικά.

4. Πώς αντιδρούν οι εκπαιδευτικοί και τι κάνουν με τη σειρά τους οι μαθητές;

Οι εκπαιδευτικοί στη λεκτική επιθετικότητα των μαθητών τους αντιδρούν είτε με αυταρχικό τρόπο είτε χρησιμοποιώντας το διάλογο προσπαθούν να πείσουν τους μαθητές και να τους φέρουν στο φιλότιμο, για να ηρεμήσουν. Στην πρώτη περίπτωση, όταν φέρονται αυταρχικά, η συμπεριφορά τους αποτελεί ένδειξη ότι έχουν χάσει τον έλεγχο της κατάστασης, γιατί, καθώς φωνάζουν «θα κάνεις αυτό που σου λέω, διαφορετικά….». Μάλιστα, οι μαθητές αδιαφορούν, δε φαίνεται να συνετίζονται και δηλώνουν με τη σειρά τους «δεν μπορείς να μου κάνεις τίποτε…». Έτσι, αποδεικνύεται περίτρανα ότι πράγματι είμαστε αδύναμοι να κάνουμε οτιδήποτε, γιατί οι φωνές μας και οι οργή είναι αναποτελεσματική μέθοδος.

 Στη δεύτερη περίπτωση, όταν ο εκπαιδευτικός επιστρατεύει το διάλογο και με συμβουλές προσπαθεί να συνετίσει τους μαθητές που εκδηλώνουν επιθετική συμπεριφορά, κατανοεί ότι ο μαθητής δε στρέφεται εναντίον του, αλλά η συμπεριφορά του είναι αποτέλεσμα της αδυναμίας να διαχειριστεί εποικοδομητικά τα συναισθήματά του. Ποιο είναι, όμως, το αποτέλεσμα; Συνήθως, αν και οι προσπάθειες είναι ειλικρινείς, εξαντλούνται σε ατέρμονες συμβουλές και η αντιπαράθεση εκπαιδευτικού και μαθητή δε βελτιώνει την κατάσταση, ενώ από την πλευρά του ο εκπαιδευτικός, μολονότι άλλαξε μέθοδο, κουράζεται, απογοητεύεται και αισθάνεται και πάλι να τον πλημμυρίζει η αποτυχία.

5. Πώς θα συμπεριφερθώ λοιπόν, όταν ένας μαθητής είναι επιθετικός;

Αρχικά, προσδιορίζουμε τις συμπεριφορές που θεωρούμε ακατάλληλες και οργανώνουμε μια λειτουργική αξιολόγηση οργανώνοντας ένα διάγραμμα της συμπεριφοράς «προηγούμενα, συμπεριφορά, συνέπεια», το οποίο θα μπορούσε να μας βοηθήσει, για να κατανοήσουμε συνολικά τη συμπεριφορά του μαθητή. Στη συνέχεια, εξετάζουμε τον τρόπο με τον οποίο έχουμε διαχειριστεί μέχρι τώρα τη συμπεριφορά του μαθητή και αξιολογούμε πώς και αν βοήθησε να αποκλιμακωθεί η σύγκρουση με το μαθητή. Με βάση την αξιολόγηση προσδιορίζουμε ποιες από τις μεθόδους που χρησιμοποιήσαμε αποδείχτηκαν αποτελεσματικές. Για παράδειγμα, στην περίπτωση που η επιθετική συμπεριφορά του μαθητή μας έκανε να αισθανόμαστε θυμωμένοι και να είμαστε οργισμένοι, τότε αυτό αποτελεί ένδειξη ότι οι μέθοδοι που χρησιμοποιήσαμε ήταν αναποτελεσματικές. Αφού θα  έχουμε καταγράψει και αξιολογήσει τις συμπεριφορές τόσο του μαθητή όσο και τη δική μας, ακολούθως οργανώνουμε ένα σχέδιο με στρατηγικές που θα μας βοηθήσει να τροποποιήσουμε τη συμπεριφορά, δηλαδή πώς θα διδάξουμε νέα λειτουργική συμπεριφορά, η οποία θα αντικαταστήσει τους τρόπους με τους οποίους χειρίζεται τα συναισθήματά του ο μαθητής. Για παράδειγμα, μπορούμε να καλέσουμε τους γονείς του μαθητή στο σχολείο, να συζητήσουμε με τον ίδιο το μαθητή, αλλά και με τους άλλους μαθητές της τάξης.

Αναφορικά με το μαθητή, μπορούμε να τον ενημερώσουμε ποια συμπεριφορά είναι αποδεκτή και ποια όχι, ενώ του γνωστοποιούμε παράλληλα ότι θα τον βοηθήσουμε να μάθει κατάλληλες μορφές συμπεριφοράς. Πάντως, όταν διαπιστώνουμε ότι ο μαθητής συμπεριφέρεται και πάλι επιθετικά, αρκεί ένα νεύμα, μια κίνηση, για να αντιληφθεί ότι η συμπεριφορά του είναι ακατάλληλη και πρέπει να χρησιμοποιεί την αποδεκτή μορφή συμπεριφοράς που του διδάξαμε.

Φυσικά, σε τακτά διαστήματα αξιολογούμε το αποτέλεσμα των παρεμβάσεών μας, ενώ δεν πρέπει να απογοητευόμαστε σε κάθε δυσκολία που ανακύπτει, αν δηλαδή ο μαθητής παλινδρομεί και υιοθετεί και πάλι επιθετικές συμπεριφορές. Σ’ αυτό θα μας βοηθήσει, αν έχουμε υπόψη μας ότι ο μαθητής χρειάστηκε πολύ χρόνο, για να μάθει μια ενοχλητική συμπεριφορά και για το λόγο αυτό θα τη χρησιμοποιεί. Άρα, θα χρειαστεί και πάλι χρόνο, για να την αντικαταστήσει. Όμως, κι εμείς με τη σειρά μας δεν πρέπει, ενώ αντιδρούμε ήπια και χωρίς θυμό, να παρασυρόμαστε από οργή και να συμπεριφερόμαστε επιθετικά.

Αποτελεσματικές θα αποδειχτούν οι παρακάτω συμπεριφορές:

• Σε κάθε ευκαιρία δώστε στο μαθητή να κατανοήσει ότι ενδιαφέρεστε γι’ αυτόν. Σε κάθε ευκαιρία, όταν συναντιέστε, χαιρετήστε φιλικά.
• Δώστε τη δυνατότητα στο μαθητή να σας μιλήσει για θέματα γενικού ενδιαφέροντος ή για τις ασχολίες του, τους στόχους και τα όνειρά του.
• Αναθέστε στο μαθητή καθήκοντα. Με τον τρόπο αυτό αποδεικνύετε ότι δε συμφωνείτε με τη συμπεριφορά του, όμως αυτό δεν επηρεάζει την τη θετική άποψη που έχετε γι’ αυτόν.
• Είναι σημαντικό να καταλάβει ο μαθητής ότι είναι αποδεκτό να είναι οργισμένος και απογοητευμένος από την ένταση και τις δυσκολίες που αντιμετωπίζει, όμως θα πρέπει να κατανοήσει ότι υπάρχουν και άλλοι εναλλακτικοί και αποδεκτοί τρόποι συμπεριφοράς, που μπορεί να τους υιοθετήσει.

6. Ποιες παρεμβάσεις μας είναι αποτελεσματικές, για να αλλάξει ο μαθητής την εχθρική – επιθετική συμπεριφορά του;

• Η θετική ενίσχυση του μαθητή είναι σημαντική μέθοδος, για να βελτιώσει την αυτοεκτίμησή του
• Η διαμόρφωση της συμπεριφοράς και το παιχνίδι ρόλων βοηθούν το μαθητή να μάθει αποδεκτές συμπεριφορές.
• Η συνεργατική μάθηση δίνει στο μαθητή την ευκαιρία να κατακτήσουν τη γνώση, αφού συνεργαστούν με τους συμμαθητές τους.
• Η αυτό-ρύθμιση και οι υποδείξεις μας βοηθούν το μαθητή να υπευθυνοποιηθεί.

7. Με ποιο τρόπο θα αποφύγω να συγκρουστώ με το μαθητή ή να απεμπλακώ, όταν συνειδητοποιήσω ότι αυτό γίνεται;

Αρχικά, θα πρέπει να επισημάνουμε ότι οι τεχνικές, οι οποίες αναφέρονται μπορούν να μας βοηθήσουν να αποφύγουμε ή να βγούμε από μια σύγκρουση με μαθητές μας. Ωστόσο, δεν είναι αποτελεσματικές, μια και δεν είναι μακρόπνοες. Έτσι, θα πρέπει να προηγηθεί μια λειτουργική αξιολόγηση και να ακολουθήσει μια μακροπρόθεσμη παρέμβαση.

Πρώτον, αποφεύγουμε να αντιδρούμε παρορμητικά και πλημμυρισμένοι με θυμό, γιατί επηρεαστήκαμε συναισθηματικά, εξαιτίας της συμπεριφοράς του μαθητή. Μπορούμε, λοιπόν, να ομολογήσουμε στον εαυτό μας «καταλαβαίνω τι ακριβώς και γιατί συμπεριφέρεται έτσι ο μαθητής. Θα παραμείνω ήρεμος, μια και δε στρέφεται εναντίον μου, αφού έτσι μπορώ να τον βοηθήσω».

Όταν διαπιστώνουμε ότι ένας μαθητής γίνεται επιθετικός, ας θυμηθούμε ότι αυτό πηγάζει από την αδυναμία να χειριστεί εποικοδομητικά τα συναισθήματά του. Τότε, λοιπόν, χρειάζεται την υποστήριξή μας. Θα βοηθήσουμε, αν ο μαθητής κατανοήσει τα συναισθήματά του και  παράλληλα, όταν τον βοηθήσουμε να τα διαχειριστεί αποτελεσματικά. Μια πρόταση που συχνά αναφέρεται είναι να οριστεί από το σχολείο ένας ήσυχος χώρος, στον οποίο θα πηγαίνουν οι μαθητές, όταν αντιλαμβάνονται ότι δεν μπορούν να ελέγξουν την απογοήτευση ή την οργή τους.

Υπάρχει, όμως, και η περίπτωση που ένας μαθητής δε σταματά με το στάδιο των συναισθημάτων. Τότε, θα πρέπει να οργανώσουμε το επόμενο στάδιο, την άμυνά μας. Χρειάζεται, δηλαδή, να οριοθετήσουμε το μαθητή μας. Αν, για παράδειγμα, ένας μαθητής βρίζει έναν άλλο συμμαθητή, μπορούμε να του ορίσουμε τη δυνατότητα επιλογής λέγοντας «Γιάννη, χρειάζεται ή να συνεχίσεις ήσυχα την άσκησή σου ή να ακουμπήσεις ήρεμα το κεφάλι στο θρανίο. Μόλις είσαι ήρεμος, θα μου μιλήσεις για το επεισόδιο». Με τον τρόπο αυτό προσδιορίζουμε τα όρια στο μαθητή και τον υπευθυνοποιούμε καλώντας τον να επιλέξει μέσα από εναλλακτικές προτάσεις. Ωστόσο, εμείς αποσοβήσαμε μια σύγκρουση και πετύχαμε να παραμείνουμε ήρεμοι.

Βέβαια, υπάρχει και η περίπτωση ο μαθητής να συνεχίσει να συμπεριφέρεται άπρεπα βρίζοντας το συμμαθητή του ή ακόμη και εμάς. Τότε χρειάζεται και πάλι να διατηρήσουμε τον έλεγχο. Μπορούμε να πούμε «Γιάννη, έλα μαζί μου». Χωρίς να δώσετε τη δυνατότητα στο μαθητή να διαφωνήσει, βγαίνετε από την τάξη και στο διάδρομο, όταν θα είστε μόνοι με το μαθητή, οριοθετείτε και πάλι το μαθητή λέγοντας «Η συμπεριφορά σου δεν είναι αποδεκτή. Μπορείς είτε να έρθεις στην τάξη και να μείνεις φρόνιμος είτε να καθίσεις στο διάδρομο μέχρι να ηρεμήσεις. Όποιο από τα δυο και να επιλέξεις, εγώ πρέπει να ασχοληθώ με την τάξη. Εμείς θα μιλήσουμε, όταν θα είσαι ήρεμος». Επομένως, μόλις ο μαθητής ηρεμήσει, θα εξασφαλίσουμε χρόνο, για να μιλήσουμε μαζί του για το τι συνέβη αλλά και για το πώς μπορούμε να συνεργαστούμε μαζί του, ώστε να μην ξανασυμβεί ένα παρόμοιο περιστατικό.

8. Πώς θα καταλάβω ότι σημειώθηκε πρόοδος στη συμπεριφορά του μαθητή;

Βασικό εργαλείο, είναι ο βαθμός, στον οποίο η αποδεκτή συμπεριφορά των μαθητών όχι μόνο διατηρείται αλλά και γενικεύεται. Ωστόσο, μπορεί να βελτιωθεί η συμπεριφορά, όμως δεν είναι σίγουρο ότι θα γενικευτεί και θα επεκταθεί σε όλες τις καταστάσεις. Συχνά οι μαθητές με επιθετική συμπεριφορά αντιμετωπίζουν τους εκπαιδευτικούς ως πρόσωπα κύρους, τα οποία πρέπει να αμφισβητήσουν, να ακυρώσουν το ρόλο τους, να τους εκνευρίσουν, ώστε να αποτύχουν να οργανώσουν τη διδακτική δραστηριότητα. Στις περιπτώσεις που οι μαθητές μας αμφισβητούν τη χρησιμότητα του μαθήματος εκφράζοντας αμφιβολίες και προσπαθώντας να μας οδηγήσουν σε ένταση, θα βοηθούσε ιδιαίτερα, αν συναντιόμασταν ατομικά με το μαθητή. Ξεκινάμε, λοιπόν, τη συζήτηση για την πρόοδο που σημείωσε και τις αλλαγές που έχουμε παρατηρήσει. Με τον τρόπο αυτό γνωρίζουμε στο μαθητή ότι μπορεί να συνεχίσει την προσπάθεια με μεγαλύτερη επιτυχία. Βέβαια, τονίζουμε ότι κάτι τέτοιο είναι δύσκολο, αν συνεχίσει να μας αντιμετωπίζει ως εχθρούς.

Ακόμη, συζητάμε με το μαθητή αναλύοντας τις συνέπειες που προκύπτουν από καταστάσεις, στις οποίες μαθητές συγκρούονται με εκπαιδευτικούς και εκδηλώνουν επιθετική συμπεριφορά. Ωστόσο, εξυπακούεται ότι εμείς σε κάθε περίπτωση παραμένουμε ήρεμοι και ευγενικοί, αποδεικνύοντας ότι κατανοούμε το μαθητή και επιθυμούμε να βελτιώσει τη συμπεριφορά του. Με τον τρόπο αυτό αποδεικνύουμε ακόμη στο μαθητή πώς σ’ αυτόν εναπόκειται πλέον να αποφασίσει να βελτιώσει τη συμπεριφορά του, αφού εμείς με σταθερότητα που επιδεικνύουμε διαμορφώνουμε ατμόσφαιρα φιλική, ενώ ταυτόχρονα δεν αισθανόμαστε υπεύθυνοι για τις αποφάσεις του μαθητή.

Δεν πρέπει βέβαια να ξεχνάμε ότι τη συμπεριφορά του κάθε μαθητή επηρεάζουν πολλοί άλλοι παράγοντες και περιβάλλοντα στα οποία δραστηριοποιείται, όπως φίλοι, συνομήλικοι, γονείς, συμμαθητές, και σε αυτούς τους παράγοντες εμείς, μολονότι προγραμματίζουμε τη συμπεριφορά μας, δεν ασκούμε καμία επίδραση. Για το λόγο αυτό, τονώνουμε την αυτοεκτίμηση του μαθητή, ώστε να αισθανθεί αποδεκτός, χωρίς απορριπτικές και στιγματιστικές πρακτικές (χλευασμοί, τιμωρίες αδικαιολόγητες, σχόλια), για να αντιμετωπίσει τους εκπαιδευτικούς ως άτομα, στα οποία θα απευθυνθεί για υποστήριξη. Η ανάθεση καθηκόντων, η επιβράβευση, η κινητοποίηση στην τάξη αλλά και η ομαδοσυνεργατική διδασκαλία αποτελούν ευκαιρίες, για να δομήσει ο μαθητής την αυτοεκτίμησή του.

 9.  Άλλα προβλήματα

Θα πρέπει όμως να μη μας διαφεύγει ότι σε πολλές περιπτώσεις, ενώ οι παρεμβάσεις μας και η συνεργασία με έναν μαθητή έχει ικανοποιητικά αποτελέσματα, είναι αναμενόμενο ο μαθητής να εκδηλώσει και πάλι επιθετική συμπεριφορά. Τότε, καλό θα ήταν να μην παρασυρθούμε σχολιάζοντας ή καυτηριάζοντας το μαθητή με παρατηρήσεις απογοήτευσης, αλλά να αγνοήσουμε το ξέσπασμα. Για παράδειγμα, ο Γιάννης έριξε στο πάτωμα τα βιβλία του. Εσείς του ζητάτε να τα σηκώσει, ενώ ταυτόχρονα τονίζετε ότι η συμπεριφορά του δεν είναι αποδεκτή και, αν ήθελε να πει κάτι, μπορούσε να σηκώσει το χέρι του και να ζητήσει το λόγο. Ο Γιάννης ξεσπά φωνάζοντας «Μόνο σε μένα κάνετε παρατηρήσεις». Ωστόσο, ο Γιάννης μαζεύει τα βιβλία του από το δάπεδο. Αυτό θα πρέπει να μας χαροποιήσει, να παραμείνουμε ψύχραιμοι, ήρεμοι και να αγνοήσουμε τις φωνές του. Αργότερα, όμως, θα έχουμε την ευκαιρία να συζητήσουμε ήρεμα με το μαθητή το περιστατικό.

Μια άλλη τεχνική που αποδεικνύεται ιδιαίτερα αποτελεσματική είναι πως, όταν ένας μαθητής είναι οργισμένος και δεν μπορεί να χαλιναγωγήσει το θυμό του, καλό θα ήταν να τον αφήσουμε να ηρεμήσει, χωρίς να υποδαυλίζουμε με σχόλια ή χειρονομίες την ένταση. Απλώς, αφήνουμε το μαθητή να βγει από την τάξη για λίγο ή του επιτρέπουμε να παραμείνει στο θρανίο του χωρίς να συμμετέχει στο μάθημα. Αργότερα, όπως σε όλες τις περιπτώσεις, προσεγγίζουμε το μαθητή και σχολιάζουμε χωρίς, όμως ηθικοφρονηματιστικές διαθέσεις το επεισόδιο. Σε κάθε περίπτωση έχουμε υπόψη μας ότι ο διάλογος βοηθά στην εξεύρεση συνεργατικών λύσεων, ενώ οι διαφωνίες παράγουν ένταση αλλά και οδηγούν τα άτομα να ενεργοποιήσουν άμυνες.